-
1 алып яшерү
запря́тывать/запря́тать, припря́тывать/припря́тать, прибира́ть/прибра́ть -
2 алып җыю
разг.; см. алып яшерү -
3 алу
I перех.1)а) брать, взять (что, кого руками, чей-л. адрес, пример с кого, чего, лодку напрокат, общественное поручение, девушку в жёны) || взя́тиеанализ өчен кан алу — брать кровь для ана́лиза (на ана́лиз)
асрамага алу — брать на воспита́ние
берәүне үрнәк итеп алу — брать (кого-л.) в приме́р
сүзне кире алу — брать ( своё) сло́во наза́д
уртача алганда — е́сли брать в сре́днем
б) достава́ть/доста́ть (посуду из буфета, книгу с полки); подбира́ть/подобра́ть, поднима́ть/подня́ть (что-л. валяющееся под ногами) || подбо́р, подня́тиесуыткычтан ит алу — доста́ть мя́со из холоди́льника
в) набира́ть/набра́ть, понабра́ть; нахва́тывать/нахвата́ть, нахвата́ться ( выгодных заказов)учка чикләвек алу — набра́ть оре́хов в горсть
г) забира́ть/забра́ть (телевизор из мастерской, рукопись из редакции, заявление из отдела кадров); снима́ть/снять ( вклад со счёта в сбербанке); выпи́сывать/вы́писать ( ребёнка из детского санатория) || забо́р, сня́тие, вы́пискад) захва́тывать/захвати́ть, прихва́тывать/прихвати́ть || захва́тывание, прихва́тывание, прихва́т прост.е) принима́ть/приня́ть (младенца на руки, ребёнка на воспитание, товары на комиссию, должность, волейбольный мяч в игре); получа́ть/получи́ть ( деньги от покупателей); брать/взятьрәсемнәрне күргәзмәгә алу — принима́ть (брать) карти́ны на вы́ставку
өстәмә йөкләмә алу — приня́ть дополни́тельное обяза́тельство
нигез итеп алу — приня́ть за осно́ву
партияга алу — приня́ть в па́ртию
шефлыкка алу — взять (приня́ть) ше́фство (над кем, чем)
ж) включа́ть/включи́ть (слова или выражения в словарь, термины в энциклопедию, чей-л. рассказ в сборник)з) принима́ть/приня́ть, вы́брать (литературный псевдоним, какой-л. девиз) || приня́тие, вы́бори) выбира́ть/вы́брать (курс, направление, чью-л. сторону); избра́ть || вы́борй) че́рпать, заче́рпывать/зачерпну́ть, почерпну́ть, наче́рпывать/наче́рпать, набира́ть/набра́ть, достава́ть/доста́ть (воду, жидкость); (части́чно) сче́рпать/счерпну́ть, отче́рпывать/отчерпну́ть || че́рпание, набира́ниечиләккә бераз су алу — набра́ть (наче́рпать) в ведро́ немно́го воды́
шулпаның өресен алу — сче́рпать жир с бульо́на
к) достава́ть/доста́ть, че́рпать, почерпну́ть, получа́ть/получи́ть, извлека́ть/извле́чь (информацию, сведения, данные откуда-л.) || че́рпание, получе́ние, извлече́ниеэштән илһам алу — че́рпать в рабо́те вдохнове́ние
л) снима́ть/снять, собира́ть/собра́ть, получа́ть/получи́ть || съём, сня́тие, сбор, получе́ниеелына икешәр уңыш алу — снима́ть по два урожа́я в год
м) дозва́ниваться/ дозвони́ться разг. (к кому, до кого, чего); брать/взять, достава́ть/доста́ть что (по телефо́ну)н) захва́тывать/ захвати́ть, забира́ть/забра́ть, брать/взять ( в плен) || взя́тие, захва́тывание, захва́т, забира́ниео) захва́тывать/захвати́ть (город с боем, власть в свои руки); занима́ть/заня́ть ( первенство); завладева́ть/завладе́ть, овладе́ть ( чем) || захва́тывание, захва́т, овладе́ние ( чем)икенче урынны алу — заня́ть второ́е ме́сто
штурм белән алу — взять шту́рмом
парламентта күп урын алу — заня́ть (завоева́ть) мно́го мест в парла́менте
п) захва́тывать/захвати́ть, перехва́тывать/перехвати́ть ( инициативу); забира́ть/забра́ть || захва́тывание, перехва́тываниер) снима́ть/снять, нанима́ть/наня́ть; брать/взять (комнату на время, дачный домик на лето)с) нанима́ть/наня́ть ( нового охранника); принима́ть/приня́ть, зачисля́ть/зачи́слить (куда, кем, в качестве кого) || наём, приём, зачисле́ниемашинистка итеп алу — взять машини́сткой
т) призыва́ть/призва́ть ( юношей на действительную службу), брать/взять, забира́ть/забра́ть, набира́тьсолдатка алу — брать в солда́ты
у) взима́ть (взносы, налоги; страховые сборы, пени, проценты); взы́скивать/взыска́ть ( в судебном порядке); получа́ть/получи́ть ( дополнительную плату за услуги) || взима́ние, взы́скивание, взыска́ние, получе́ниеф) покупа́ть, купи́ть, приобрета́ть/приобрести́ (наглядные пособия для школы, приборы, спортивный инвентарь, лотерейные билеты); заводи́ть/завести́ (кого, что); обзаводи́ться/обзавести́сь (парой лошадей, автомобилем) || поку́пка, ку́пля, приобрете́ние, обзаведе́ниеалган алганда кала — (посл.) купи́л-приобрёл (т. е. добрая покупка в любом случае на пользу)
х) занима́ть/заня́ть (что-л. в долг); позаи́мствоватьц) заи́мствовать, перенима́ть/переня́ть (у/от кого) (термины, сюжеты, идеи, какие-л. качества) || заи́мствование, перенима́ниеч) начина́ть/нача́ть, брать/взять ( с определённой ноты при запевании)артык югарыдан алдың, иярүе кыен — ты сли́шком высоко́ взял (на́чал) - тру́дно подпева́ть
2)а) оси́ливать/оси́лить ( что)пәке начар ала — бри́тва берёт пло́хо
җир көрәк алмаслык булып каткан — земля́ затверде́ла так, что лопа́та не берёт (оси́ливает)
б) захва́тывать/захвати́ть (об острых орудиях, механизмах с режущими деталями) || захва́тывание, захва́ткиң ала торган комбайн — комба́йн с широ́ким захва́том
чалгысы киң ала — его́ коса́ захва́тывает широко́
в) брать, поража́ть/порази́ть (об оружии и т. п.); достава́ть/доста́ть || пораже́ниебүрене вак ядрә алмый — во́лка ме́лкая дробь не берёт
ерактан ала торган туп — дальнобо́йное ору́дие
объект ерак, пуля алмый — объе́кт далеко́, пу́ля не достаёт
г) де́йствовать, поде́йствовать (о лекарствах, лечебных средствах, солнечном загаре и т.п.); поража́ть/порази́ть (о ядах и т. п.)бу тапны кислота алмый — кислота́ не берёт э́то пятно́
3) набира́ть/набра́ть (темп, скорость)4)а) убира́ть/убра́ть ( шахматную фигуру из-под удара); отводи́ть/отвести́, отнима́ть/отня́ть, снима́ть/снять; отрыва́ть/оторва́ть (от кого, чего) (взгляд, глаза) || убира́ние, отведе́ние, отво́д, отня́тие, отнима́ние, снима́ниетерсәкне өстәлдән алу — убра́ть (снять) ло́коть со стола́
башны читкә алу — отвести́ го́лову в сто́рону
аягыңны ал әле — убери́-ка но́гу
б) как гл. перемещения имеет индив. переводылампаны аскарак ал — опусти́ (возьми́) ла́мпу пони́же
көймәне судан читкәрәк алу — оттащи́ть ло́дку пода́льше от воды́
урындыгыңны тегендәрәк ал — подви́нь (отодви́нь, сдвинь, передви́нь) свой стул чуть в сто́рону (пода́льше)
уңгарак ал — возьми́ (бери́, це́лься) праве́е
өскәрәк ал — (чу́точку) приподними́
5)а) брать/взять, забира́ть/забра́ть, свора́чивать/сверну́ть, повора́чивать/поверну́ть, завора́чивать/заверну́ть (в какую-л. сторону)уңга ал — бери́ напра́во (впра́во); забери́ (прими́) впра́во
б) уводи́ть/увести́, отводи́ть/отвести́, своди́ть/свести́; брать/взять || уво́д, отведе́ние, отво́давтомобильне койма яныннан алу — увести́ (отвести́) автомоби́ль от забо́ра
атны юлдан алу — свести́ ло́шадь с доро́ги
6)а) втя́гивать/втяну́ть, вбира́ть/вобра́ть, вдыха́ть/вдохну́ть (воздух в себя, какие-л. запахи); набира́ть/набра́ть, забира́ть/забра́ть (что, чего) || втя́гивание, вдыха́ние; набира́ние, забира́ниеүпкәгә һава алу — втя́гивать во́здух в лёгкие
б) втя́гивать/втяну́ть, вбира́ть/вобра́ть, подбира́ть/ подобра́ть (части тела, конечности, трап в пароход, что-л. выступающее) || втя́гиваниебашны яка эченәрәк алу — втяну́ть го́лову поглу́бже в воротни́к
трапны вертолётка алу — убра́ть трап в вертолёт
7) включа́ть/включи́ть, вбира́ть/вобра́ть (в себя, в свой состав); объединя́ть/объедини́ть (в себе, в своём составе) (о коллективах, обществах, объединениях, сборниках и др.) || включе́ние, объедине́ниебу проблема төрле темаларны эченә ала — э́та пробле́ма включа́ет (вбира́ет) в себя́ мно́го тем
бу команда үз составына төрле кешеләрне алган — э́та кома́нда включи́ла (вобрала́) в свой соста́в ра́зных люде́й
8) вбира́ть/ вобра́ть; вса́сывать/всоса́ть, втя́гивать/втяну́ть; впи́тывать/впита́ть, брать/взять || вса́сывание, втя́гивание, впи́тываниетоз дымны ала — соль впи́тывает вла́гу
үсемлек суны тамырлары ярдәмендә ала — расте́ние берёт во́ду посре́дством свои́х корне́й
9)а) получа́ть/получи́ть (письмо от кого, приглашение на что, воспитание какое, выгоду от чего, директиву чью) || получе́ние (среднего образования, бесплатной медицинской помощи)мат алу — получи́ть мат
акчалата алу — получа́ть (брать) деньга́ми
гонорар алу — получа́ть гонора́р
квартир алу — получи́ть кварти́ру
лаборатория шартларында югары температура алу — получе́ние высо́кой температу́ры в лаборато́рных усло́виях
фронтта алган яралар — ране́ния, полу́ченные на фро́нте
тиешен алды — прям.; перен. он получи́л своё (до́лжное, по заслу́гам)
б) наполуча́ть/наполучи́ть; нахва́тывать/ нахвата́ть (поощрений, двоек по какому-л. предмету, взысканий)в) брать/взять (расчёт, документы на руки, назначение на работу, выписку из протокола)г) брать/взять (что, чьё, у кого, где) (разрешение, согласие, визу); заполуча́ть/заполучи́ть; заруча́ться/ заручи́ться ( чем)д) приобрета́ть/приобрести́ (опыт, навыки труда, квалификацию); овладева́ть/овладе́ть ( знаниями)һөнәр алу — получи́ть (приобрести́) профе́ссию; овладе́ть профе́ссией
е) набира́ть/ набра́ть ( столько-то очков на спортивных соревнованиях); собра́ть ( столько-то голосов на выборах); выбива́ть/вы́бить ( очки в стрельбе) || выбива́ниеж) прям.; перен. зарабо́тать, получи́ть (радикулит на сидячей работе, инфаркт в молодом возрасте)з) приобрета́ть/ приобрести́, заслу́живать/заслужи́ть (славу, почёт, известность, популярность, призвание), сни́скивать/сниска́ть, стяжа́ть книжн. || приобрете́ниеяман дан алу — сниска́ть дурну́ю сла́ву
и) получа́ть, выпи́сывать ( периодические издания) || выпи́сывание; получе́ниек) извлека́ть/извле́чь (урок, пользу) || извлече́ниел) выноси́ть/вы́нести (для себя́) (какое-л. впечатление от беседы с кем, от просмотра кинокартины)м) нести́, понести́ (наказание, кару)тиешле җәзасын алды — он понёс (получи́л) до́лжное наказа́ние
н) принима́ть/приня́тьярыш киң колач алды — соревнова́ние при́няло (получи́ло) широ́кий разма́х
10)а) при общем соотв. получа́ть/получи́ть, брать/взять || получе́ние, взя́тиеб) выруча́ть/вы́ручить ( столько-то от продажи чего)в) достава́ть/доста́ть (путёвку, справку, инвалидную мотоколяску)йомшак вагоннан урын алу — доста́ть ме́сто в мя́гком ваго́не
г) добыва́ть/добы́ть ( бензин из нефти); извлека́ть/извле́чь (сок из растений, минерал из смеси) || добыва́ние, добы́ча; извлече́ниенефтьтән аксым алу ысулы — спо́соб добыва́ния белка́ из не́фти
диңгез агымнарын энергия алу өчен файдалану — испо́льзование морски́х тече́ний для получе́ния эне́ргии
11) занима́ть/заня́ть ( очередь); захва́тывать/ захвати́ть (место, площадь); брать/взять; отнима́ть/отня́ть || занима́ние, заня́тие; захва́тывание, захва́тчәчәк түтәлләре бакчаның яртысын алган — цвето́чные гря́дки за́няли полови́ну огоро́да
12) получи́ть/получа́ть; обрета́ть/обрести́ (трудовую или боевую закалку, спортивную форму, какое-л. качество); приобрета́ть/приобрести́ (какой-л. смысл, другое значение); принима́ть/приня́ть (вид, облик, оттенок, форму, цвет) || получе́ние, обрете́ние, приобрете́ние, приня́тиеирек алу — обрете́ние свобо́ды
сүзнең ироник мәгънә алуы — приобрете́ние сло́вом ирони́ческого отте́нка
колонияләрнең мөстәкыйльлек алуы — получе́ние незави́симости коло́ниями
халыкара әһәмият алу — получи́ть междунаро́дное значе́ние
йөзе борчулы төс алды — его́ лицо́ при́няло озабо́ченное выраже́ние
13) принима́ть/приня́ть (зачёты, экзамены, чей-л. сигнал бедствия, рапорт, телеграмму) || приёмберәүнең сәламен алмау — не приня́ть (чьего-л.) приве́тствия
14) воспринима́ть/восприня́ть, принима́ть/приня́тьйөрәккә якын алу — приня́ть бли́зко к се́рдцу
15) спорт. подбира́ть/подобра́ть, принима́ть/приня́ть (хоккейную шайбу в игре, футбольный мяч)16)а) перенима́ть/переня́ть, принима́ть/приня́ть (эстафетную палочку; склад от приёмщика, командование войсками) || перенима́ние, приня́тие, приём, приёмкаҗитәкчелекне үз кулына алу — приня́ть (взять) руково́дство в свои́ ру́ки
б) перенима́ть/переня́ть (чьи-л. обычаи, привычки, культуру)17) отнима́ть/отня́ть, отбира́ть/отобра́ть (первенство, переходящее красное знамя, водительские права у шофёра) || отня́тие книжн., отбира́ние18) отбира́ть/отобра́ть, забира́ть/забра́ть, изыма́ть/изъя́ть, конфискова́ть; отчужда́ть юр. || отбира́ние, изъя́тие, конфиска́ция; отчужде́ние юр.хосусый заводларны дәүләткә алу — отчужде́ние (изъя́тие) ча́стных заво́дов в по́льзу госуда́рства
рөхсәтсез саклана торган коралларны алу — изъя́ть незако́нно храня́щееся ору́жие
19)а) отнима́ть/отня́ть, брать/взять, занима́ть/заня́ть || отня́тие книжн., занима́ниекүп көчне, энергияне ала торган мәшәкать — хло́поты, кото́рые отнима́ют (поглоща́ют) мно́го сил и эне́ргии
вакытны күп ала торган эш — де́ло, занима́ющее мно́го вре́мени
б) отнима́ть/отня́ть что; лиша́ть/лиши́ть (чего) (какого-л. душевного состояния, качества); отбива́ть/отби́ть, отшиба́ть/отшиби́ть || отня́тие книжн., лише́ниебу эш аның тынычлыгын алды — э́та рабо́та отняла́ у него́ поко́й (лиши́ла его́ поко́я)
курку аның кыюлыгын алган — страх лиши́л его́ сме́лости
в) отбива́ть/отби́тьхлор суның табигый тәмен ала — хлор отбива́ет у воды́ её есте́ственный вкус
20)а) вынима́ть/вы́нуть, выта́скивать/вы́тащить, извлека́ть/извле́чь, достава́ть/доста́ть || вынима́ние, выта́скивание, извлече́ние (вещи из сундука, сумку из багажника, осколок из тела, патрон из ружья, ядро из ореха)тәндәге шырпыны алу — вы́тащить зано́зу из те́ла
кулны кесәдән алу — вы́нуть ру́ку из карма́на
әрҗәдән почтаны алу — вы́тащить (доста́ть) по́чту из я́щика
б) выреза́ть/вы́резать; удаля́ть/удали́ть ( больной орган хирургическим путём); отнима́ть/отня́ть || отня́тие, удале́ние, выреза́ниеаның бер бөерен алганнар — у него́ вы́резали (отня́ли, удали́ли) по́чку
в) вынима́ть/вы́нуть, вы́потрошить (кишки, внутренности рыбы) || вынима́ниег) вынима́ть/вы́нуть, выставля́ть/вы́ставить (оконную раму, стекло из рамы) || вынима́ниетәрәзәнең пыяласын алу — выставля́ть око́нное стекло́
д) выта́скивать/вы́тащить, вытя́гивать/вы́тянуть (невод из воды, рыбу удочкой, бадью из колодца); выбира́ть/вы́брать (якорную цепь, рыболовную снасть, невод) || выта́скивание, вытя́гивание; выбира́ние, вы́боркае) выгреба́ть/вы́грести (золу, угли из печи) || выгреба́ние21)а) снима́ть/снять (пену с чего, копию с рукописи, швы с зажившей раны, судно с мели, шапку с вешалки, вопрос с повестки дня); убира́ть/убра́ть (паутину, вывеску, картину со стены) || снима́ние, сня́тиеб) снима́ть/снять, брать/взять (телефонную трубку, мерку, пробу) || снима́ние, сня́тиев) снима́ть/снять, смеща́ть/смести́ть (с работы, с должности); убира́ть/убра́ть || сня́тие, смеще́ниедиректорлыктан алу — смести́ть с дире́кторства
г) снима́ть/снять (вето, какие-л. ограничения, арест на что), отменя́ть/отмени́ть, аннули́ровать ( выговор) || сня́тие; отме́на22) залива́ть/зали́ть, зата́пливать, затопля́ть/затопи́ть (о воде, половодье, луже и т. п.) || залива́ние, зата́пливание, затопле́ниебар җирне су алган — всё затопи́ло водо́й (лу́жами)
23) охва́тывать/охвати́ть, захва́тывать/захвати́ть, объя́ть (об огне, пламени и т. п.); занима́ться/заня́ться ( чем)бөтен йортны ут алган иде — весь дом уже́ был охва́чен (объя́т) огнём; весь дом уже́ заня́лся огнём
24) оку́тывать/оку́тать, обвола́кивать/обволо́чь, завола́кивать/заволо́чь; распространя́ться/распространи́ться ( на что); заполня́ть/запо́лнить || оку́тывание, обвола́кивание; заполне́ниемунча эчен төтен алды — ба́ня (вся) запо́лнилась ды́мом; ба́ню (всю) запо́лнило ды́мом
урамны тузан алды (басты) — у́лицу оку́тало пы́лью
25)а) пробира́ть/пробра́ть, прохва́тывать/прохвати́ть, пронима́ть/проня́ть, прони́зывать/прониза́ть (о холоде и т. п.); забира́тьбөтен тәнен суык алды — всё те́ло пробра́л хо́лод
б) прохва́тывать/прохвати́ть, прихва́тывать/прихвати́ть (об изморози, заморозках, морозе)карабодайны кырау алган — гречи́ху прихвати́л моро́з
в) перен. брать/взять, пробира́ть/пробра́ть, прохва́тывать/прохвати́ть, охва́тывать/охвати́ть, обуя́ть; овладева́ть/овладе́тьаны борчу ала — им овладева́ет беспоко́йство; его́ охва́тывает беспоко́йство
качакны курку алды — беглеца́ охвати́л (обуя́л, пробра́л) страх; беглецо́м овладе́л страх
г) перен. схвати́ть, схва́тывать, хвати́ть ( о болях)билдән ала — поясни́цу схвати́ло; поясни́цу ло́мит
чәнчү ала — ко́лики схвати́ли
26)а) убира́ть/убра́ть, тереби́ть, брать, дёргать (горох, лён, коноплю)б) убира́ть/убра́ть, копа́ть, рыть (картофель, свёклу) || убо́рка, ко́пка || убо́рочныйкәбестә алу машинасы — капустоубо́рочная маши́на
яшелчә алу көннәрендә — в дни убо́рки овоще́й
бәрәңгене икенче кат алу — втори́чная (повто́рная) убо́рка карто́феля
27)а) стричь, острига́ть/остри́чь, обстрига́ть/обстри́чь, выстрига́ть/вы́стричь, подстрига́ть/подстри́чь (волосы, шерсть машинкой или ножницами); брить, побри́ть, обрива́ть/обри́ть, выбрива́ть/вы́брить || стри́жка, выстрига́ние, вы́стрижка; бритьёчәчне машинка белән алу — стричь во́лосы маши́нкой (под маши́нку)
б) настрига́ть/настри́чь (какое-л. количество)һәр сарыктан өчәр кило йон алу — настрига́ть с ка́ждой овцы́ по три килогра́мма ше́рсти
28) спец.а) выбира́ть/вы́брать, выда́лбливать/вы́долбить, долби́ть, выруба́ть/ вы́рубить (паз, фальц, выем) || выбира́ние, вы́борка, выруба́ние; ырмау алу выбира́ть пазб) снима́ть/снять, переноси́ть/перенести́ ( петли при вязании)күзәнәк (күз) алу — снима́ть пе́тлю
в) продёргивать/продёрнуть || продёргиваниеҗеп очын дөрес алу — пра́вильно продёргивать дратву́
29) мат. вычита́ть/вы́честь из; отнима́ть/отня́ть от || вычита́ние, отня́тиеалу билгесе — знак вычита́ния
алтыдан икене алу — вы́честь из шести́ два; отня́ть от шести́ два
күңелдән алу — вычита́ние в уме́
30) в знач. послелога алып с, от; начина́я сиртәдән алып кичкәчә — с утра́ до ве́чера
бүгеннән алып санаганда — е́сли счита́ть с (от) сего́дняшнего дня
майның береннән алып уннарына чаклы — начина́я с пе́рвого и приме́рно до деся́того ма́я
туганнан алып үлгәнгә хәтле — с роҗде́ния до са́мой сме́рти
егерменче еллардан алып илленче елларга кадәр — с двадца́тых по пятидеся́тые го́ды
31) в знач. вспом. гл. с деепр. на -па) выраж. однократность, кратность действия, движения или состояния с приставками по-; вз-уйнап алу — поигра́ть
бәйрәм итеп алу — попра́здновать
йоклап алу — поспа́ть, вздремну́ть
карап алу — посмотре́ть, взгляну́ть
көлешеп алу — посмея́ться
б) выраж. завершение, результат действия, процесса и переводится приставками вы-; на-, от-, -с, -уалмашып алу — вы́менять
казып алу — вы́копать, накопа́ть
атып алу — отстреля́ть
үч алу — отомсти́ть
күчереп алу — списа́ть
өзеп алу — сорва́ть
күреп алу — уви́деть
ишетеп алу — услы́шать
теш шыгырдатып алу — скри́пнуть зуба́ми
чәнчеп алды — где́-то кольну́ло
чукып алу — клю́нуть
г) выраж. кратковременность действия, процесса: немно́го, ненадо́лго, на не́которое вре́мякүпер янында туктап алу — немно́го задержа́ться у моста́; ненадо́лго останови́ться у моста́
теге атнада бераз суытып алды — на про́шлой неде́ле ненадо́лго похолода́ло
күрсәтеп кенә алдылар — показа́ли то́лько
д) выраж. тж. однократность действия, процесса: (оди́н) раз (разо́к)ялгышып алу — ошиби́ться (оди́н) раз
е) выраж. быстроту, неожиданность действия, процесса: успева́ть, успе́тьшахмат уйнарга өйрәнеп тә алган — уже́ успе́л научи́ться игра́ть в ша́хматы
кай арада күреп алдың әле шуны? — когда́ ты успе́л заме́тить э́то?
ж) ... аласы бар на́до, ну́жно, сле́дует; предстои́тсезнең белән сөйләшеп аласы бар — с ва́ми поговори́ть на́до
түбәне ябып аласы бар — ну́жно кры́шу покры́ть
з) ... аласы иде, аласы калган на́до (ну́жно, сле́довало) бы, на́до бы́ло быалдан киңәшеп аласы калган — сле́довало бы зара́нее посове́товаться
бераз киңәшеп аласы калган — сле́довало бы зара́нее посове́товаться
бераз ял итеп аласы иде — немно́го на́до бы отдохну́ть
•- ала бару- ала кайту
- ала керү
- ала килү
- ала китү
- ала чыгу
- алып ату
- алып бару
- алып баручы
- алып барып кайту
- алып барып кую
- алып барып чыгу
- алып бетерү
- алып биреп китү
- алып бирү
- алып җиткермәү
- алып җыю
- алып йөрү
- алып кайту
- апкату
- алып кайтып бирү
- алып кайтып китү
- алып калу
- апкалу
- алып кереп бирү
- алып кереп китү
- алып керү
- апкерү
- алып килеп бирү
- алып килү
- апкилү
- алып китү
- апкитү
- алып китүче
- алып кую
- апкую
- алып менү
- апменү
- алып салу
- алып сатар
- алып сату
- алып сатучы
- алып ташлап бетерү
- алып ташлау
- алып тору
- алып төшү
- аптөшү
- алып узу
- алып үстергән
- алып үстерү
- алып чөю
- алып чыгу
- апчыгу
- алып чыгып бетерү
- алып чыгып бирү
- алып чыгып китү
- алып яшерү••алмаган бия, тумаган колын (тай) — ирон. шку́ра неуби́того медве́дя; ви́лами на воде́ пи́сано (букв. неку́пленная кобы́ла и нероди́вшийся жеребёнок)
алмак күрке - бирмәк — долг платежо́м кра́сен (букв. долг возвра́том кра́сен)
алып биреп — на чём свет (стои́т) (начать бранить, ругать); на все ко́рки прост.
алып мактарлык (түгел), салып таптарлык түгел — ни похвали́ть (захвали́ть), ни затопта́ть; так себе́; посре́дственный; посре́дственность (о человеке, произведении, условиях и т. п.)
II модальн. гл.алып узган — см. азгын 2)-4)
1) мочь, смочь, быть (оказа́ться) в си́лах (состоя́нии); суме́ть; удава́ться/уда́ться ( кому)аягы төзәлде инде, йөри ала — нога́ (у него́) зажила́, мо́жет ходи́ть
салкынга каршы тора алу — смочь противостоя́ть моро́зам ( о растении)
куркуын җиңә алмады — не смог поборо́ть стра́ха в себе́
ризалата алырсызмы? — уда́стся ли вам уговори́ть его́?
кыен хәлдән чыга ала — уме́ет вы́йти из затрудни́тельного положе́ния
2) мочь, смочь, суме́ть, посме́ть (решиться на что, критиковать кого)ничек шулай дип әйтә аласың син? — как ты сме́ешь так говори́ть?
кеше күзенә күренә алмау — не сме́ть показа́ться лю́дям на глаза́
ул хакта мин хыяллана да алмыйм — об э́том я да́же не могу́ мечта́ть
3) мочь, смочь, быть спосо́бнымбу зал ул чаклы халыкны сыйдырып бетерә алмый — э́тот зал не спосо́бен (не мо́жет) вмести́ть сто́лько люде́й
-
4 авыз
сущ.1)а) рот (человека, животного, птицы, рыбы); зев, пасть (зверя, крупного животного, хищной рыбы) || ротово́йавыз кырые (чите) белән генә елмаю — улыба́ться кра́ешком рта
авызым кипте — (у меня́) во рту пересо́хло
авызга бармак кую — приложи́ть па́лец ко рту (т. е. делать кому-л. предупредительный знак, чтобы замолчал или помолчал)
авыз куышлыгы — ротова́я по́лость
авызың кыек (чалыш) булганга көзгегә үпкәләмә — (посл.) не́ча пеня́ть на зе́ркало, ко́ли ро́жа крива́
авыз пешкәч (пешсә), салкын (суык) суны да өреп эчәсең — (посл.) обжёгшись на молоке́, ду́ешь и на во́ду
бүре авызына эләгү — попа́сть (угоди́ть) в пасть во́лку (к во́лку)
авызы кыек булса да, бай баласы сөйләсен — ирон.; посл. пусть говори́т байчо́нок, хоть у него́ и рот криво́й (на сто́рону); бога́тый врёт, никто́ не уймёт
б) перен.; разг. рот, едо́ксигез авыз бит бер гаиләдә — во́семь ртов ведь в семье́
в) уста́ ед. нетавызы белән сөйләү — говори́ть уста́ми (кого-л.)һәр кешенең авызында шул гына — у всех на уста́х одно́ и то́ же
г) говори́ло грубo-прост.яп авызыңны — закро́й своё говори́ло
2) обычно авыз|ыа) го́рло, го́рлышко (графина, горшка); горлови́на (цистерны, парового котла)авызы китек шешә — буты́лка с отби́тым го́рлышком
фляганың авызыннан эчү — пить из го́рлышка фля́ги
б) у́стье (печи, скважины, оврага, ложбины, балки)киң авызлы мич — печь с широ́ким у́стьем
кылыч кынының авызы — у́стье са́бельных но́жен
морҗа авызы — у́стье печно́й трубы́
в) ра́стру́б (музыкальной трубы, шланга)г) чело́ (плавильной печи, горна); хайло́ спец. ( технической печи)мич авызын еш агарту — ча́сто бели́ть чело́ пе́чи
д) жерло́, зев (печи, паровозной топки); пасть (водосточной трубы, туннеля); ду́ло (ружейного ствола, пушки)әллә ничә авызлы вулкан — вулка́н с не́сколькими же́рлами
эре калибрлы туп авызы — ду́ло (жерло́, зев) крупнокали́берного ору́дия
е) вход, лаз, прохо́д (в шалаш, шахту, пещеру); лаз (в нору, логово, конуру)кышкылыкка лапас авызын томалау — закры́ть на́ зиму вход (прохо́д) в наве́с-хлев
штольня авызында көтеп тору — поджида́ть у вхо́да в што́льню
баз авызына килү — подойти́ к вхо́ду в по́греб
мәгарә авызы — вход в пеще́ру; лаз пеще́ры; вы́ход (из) пеще́ры
аралык авызында туктап калу — останови́ться у прохо́да
ачык капка авызында тору — стоя́ть в проёме откры́тых воро́т; стоя́ть в воро́тах
з) отду́шина, хайло́ прост. ( проруби)бәке авызын киңәйтү — расши́рить проду́шину (в) про́руби
и) отве́рстие, зев ( люка)сыерчык оясының авызы — отве́рстие скворе́чника
к) верх (чего-л.)кисмәк авызына иелү — наклони́ться к каду́шке; склони́ться над каду́шкой
киң авызлы чиләк — ведро́ с широ́ким ве́рхом; ведро́, расширя́ющееся кве́рху
силос чокырының авызы киң булган — верх си́лосной я́мы получи́лся широ́ким
л) вы́рез, проре́з, верх ( кармана)кесә авызын киң итү — сде́лать вы́рез (верх) карма́на широ́ким
кулны кесә авызна китерү — поднести́ ру́ку к карма́ну
м) свищ, отве́рстие (в нарыве, ране), сви́щикн) перен. (са́мое) пе́кло, (са́мая) пасть (чего-л.)ут авызында булып чыгу — побыва́ть в (са́мом) пе́кле (огня́)
куркынычның авызына ук эләгү — угоди́ть пря́мо в пасть (пе́кло) опа́сности
о) в знач. нареч. авызыннан до́верху (наполнить какой-л. сосуд, яму)почта әрҗәсе авызыннан тулган иде — почто́вый я́щик был наби́т до́верху
•авыз ачып бару — см. авыз ачып йөрү
авыз ачып торучы — ротозе́й, ротозе́йка; зева́ка, рази́ня
авыз ашка тую — см. авыз ипигә тую
авыз (ни, нәрсә) әйткәнне (сөйләгәнне) колак ишетмәү — не отдава́ть себе́ отчёта в том, что говори́шь; говори́ть безотве́тственно; броса́ться слова́ми; не слы́шать того́, что говори́шь
авыз бармау — не (невозмо́жно) вы́говорить (вы́сказать); язы́к не повора́чивается (повернётся) (сказа́ть)
авыз белән карау — ирон. ртом гляде́ть (смотре́ть); рот разева́ть, ротозе́йничать
авыз белән тыңлау — ирон. ртом слу́шать (выслу́шивать/вы́слушать, прослу́шать, прослу́шивать/прослу́шать) ртом; уша́ми хло́пать; слу́шать и глаза́ми хло́пать (морга́ть)
авыз буяу — см. авыз пычрату
авыз (да) ачырмау (ачтырмау) — (и, да́же) рта раскры́ть (откры́ть) не дава́ть; (и, да́же) заикну́ться (сло́ва сказа́ть) не дава́ть
авыз еручы — неодобр.; см. ерык авыз 3)
авыз ерып алу — неодобр. позубоска́лить прост.
авыз җәелү — прост.; см. авыз ерылу
авыз җебетү — см. авыз чылату 2)
авыз җебү — распуска́ть/распусти́ть ню́ни (слю́ни)
авыз йомдыру — см. авыз каплау
авыз йомып бару — идти́ мо́лча
авыз йомып утыру — сиде́ть молчко́м (с закры́тым ртом)
авыз кабарту — см. авыз бүлтәйтү 1)
авыз каплану — замолча́ть, прикуси́ть (закуси́ть) язы́к
авыз килмәү — см. авыз оешмау
авыз күпертү (күптерү) — см. авыз бүлтәйтү 1)
авыз кыегайту — см. авыз кыйшайту
авыз кыймылдату — шевели́ть (пошеве́ливать/пошевели́ть) губа́ми
авызда (авыз тулы) (кара) кан булса да (кеше алдында) төкермәү — терпе́ть (не хны́кать, не пла́каться), не вы́дать себя́ (ни при каки́х обстоя́тельствах; что бы ни случи́лось)
авыз тутыру — см. авызга тутыру
авыз тую — см. авыз ипигә тую
авыз чалшайту — см. авыз кыйшайту
авыз ябышмау — см. авыз оешмау
авызга каптыру — см. авызга салу
авызга кергәнне йотмау (чәйнәмәү) — ирон. отка́зываться от того́, что само́ (в ру́ки) идёт (плывёт, даётся)
авызга керердәй (кереп китәрдәй) булып — о́чень внима́тельно, затаи́в дыха́ние
авызга килү — см. телгә килү
авызга салганны көтмәү — не дожида́ться, пока́ тебе́ в рот поло́жат
авызга су алу — см. авызга су кабу
авызга су кабып калу — набра́ть в рот воды́ (и промолча́ть); промолча́ть (набра́в воды́ в рот)
авызга тастымал тыгып булмый (тыга алмыйсың) — рот (гло́тку, го́рло) не заткнёшь, рот не закро́ешь (прикро́ешь) (кому-л.)
авызга уймак кабу — редко; см. авызга су кабу
авызга уймак капкан кебек (шикелле, сыман, төсле) — редко; см. авызга су капкан кебек
авызда (гына) тотарлык — язы́к прогло́тишь
авызда кош сайрату (уйнату) — в разн. знач. соловьём петь (залива́ться, разлива́ться)
авызда сер тормау — прогова́риваться/проговори́ться; проба́лтываться/проболта́ться разг.; не мочь (уме́ть) держа́ть язы́к за зуба́ми; не уме́ть храни́ть секре́тов
авызда сүз тормау — не уме́ть (мочь) держа́ть язы́к за зуба́ми (на при́вязи); язы́к распуска́ть/распусти́ть
авыздагыны алдыру — прозева́ть (упуска́ть, упусти́ть) своё; оказа́ться ротозе́ем (рази́ней, растя́пой, шля́пой, лопухо́м прост.)
авыздан йолып алу — см. авыздан тартып алу в знач. 2), 4)-6)
авыздан күбек чәчеп — неодобр. с пе́ной у рта (кричать на кого-л.), с пе́ной на уста́х ( похвалиться)
авыздан сүзне аркан белән дә (тартып) алып булмау (ала алмау) — см. авыздан сүз ала алмау; ≈≈ (из, у кого-л.) сло́ва арка́ном не вы́тянуть (вы́рвать)
авыздан сүзне келәшчә белән дә (тартып, йолкып) алып булмау (ала алмау) — см. авыздан сүз ала алмау; (из, у кого-л.) сло́ва клеща́ми (наси́льно) не вы́тянуть (вы́рвать)
авыздан тартып алырга торучы — рвач; хапу́га, хапу́н прост.
авыздан тере саескан очыру (очырту) — плести́ (нести́, говори́ть) чушь (вздор, околе́сицу, ерунду́, чепуху́), моло́ть (вздор, чушь, ерунду́, чепуху́); залива́ть, трепа́ться, бреха́ть прост.; пуска́ть (пусти́ть, запуска́ть/запусти́ть, распуска́ть) у́тку книжн.
авыздан төкерек килү — прост.; см. авызга төкерек килү
авыздан төкерек чәчеп — неодобр. с пе́ной у рта, бры́згая слюно́й (кричать на кого, ругать кого, хвастаться)
авыздан ут бөркү — см. авыздан ут чәчү 1), 2)
авызны кара канга буяу — см. авызны кан итү 1)
авызны кызылга буяу — см. авызны кан итү 1)
авызны чөйгә элеп — см. авыз күтәреп 1)
авызына саескан төкергән — см. авызына шайтан төкергән 1), 2)
авызыннан чыкканны эт җыймас (ашамас) — скверносло́в; тот, кто говори́т непристо́йности (непристо́йные и́ли неприли́чные слова́); выража́ться непристо́йно (непристо́йными слова́ми)
авызының тупсасы, теленең туктасы юк — прост. трещо́тка, соро́ка, тарато́рка, балабо́лка; бесстру́нная балала́йка прост.; говори́т день до ве́чера, а слу́шать не́чего
- авыз ачу- авызәдәбияты
- авыз гармуны
- авыз итү
- авыз итеп карау
- авыз иҗаты
- авыз пешү
- авыз тәме
- авыз эче
- авызга кабу
- авыз алдау
- авыз алдалау
- авыз ачып йөрү
- авыз ачып калу
- авыз ачып карап тору
- авыз ачып карап утыру
- авыз ачып тору
- авыз ачып тыңлау
- авыз ачып тыңлап тору
- авыз балда-майда булу
- авыз бал-май булу
- авыз бал да май булу
- авыз белән кош тоту
- авыз белән кош тотучы
- авыз бикләү
- авыз бозу
- авыз бүлтәйтү
- авыз бөршәйтү
- авыз бәлшәйтү
- авыз ачмау
- авыз да ачмау
- авыз еру
- авыз ерылу
- авыз ерып
- авыз җәеп
- авыз җебегән булу
- авыз җыеру
- авыз җыю
- авыз җыя алмау
- авыз ипигә тую
- авыз икмәккә тую
- авыз йому
- авыз йомып
- авыз йомып калу
- авыз йомып тору
- авыз йомып үткәрү
- авыз каплау
- авыз котырту
- авыз күтәреп
- авыз кыйшайту
- авыз кычыту
- авыз майлау
- авыз оешмау
- авыз күнмәү
- авыз пычрату
- авыз салындыру
- авыз салыну
- авыз сулары килү
- авыз сулары кору
- авыз суы кору
- авыз суларын агызу
- авыз суларын китерү
- авыз суын китерү
- авыз суларын корыту
- авыз суын корыту
- авыз сүздән бушамау
- авыз тидерү
- авыз тидереп карау
- авыз тишек булу
- авыз туйганчы
- авыз турсайту
- авыз тутырып
- авыз тыю
- авыз чайкау
- авыз чите белән
- авыз чите белән генә
- авыз чылату
- авыз ыржайту
- авыз эчендә ботка пешерү
- авыз эчендә ботка кайнату
- авыз эченнән
- авыз эченнән ботка пешерү
- авыз эченнән ботка кайнату
- авыз ябу
- авыз ямьшәйтү
- авызга авыз куеп
- авызга авыз карап
- авызга алгысыз
- авызга алу
- авызга гына карап тору
- авызга йокмау
- авызга да йокмау
- авызга карату
- авызга карау
- авызга керергә тора
- авызга керәм дип тора
- авызга керү
- авызга салганны йотмау
- авызга салу
- авызга су кабу
- авызга су капкан кебек
- авызга су капкан шикелле
- авызга су капкан төсле
- авызга су капкан сыман
- авызга су капкан диярсең
- авызга сугу
- авызга тел сыймау
- авызга тию
- авызга төкерек килү
- авызга тутыру
- авызга чәйнәп салу
- авызга чәйнәп каптыру
- авызда бал-май булу
- авызда бал да май булу
- авыздан алу
- авыздан алып әйтү
- авыздан ана сөте кипмәгән
- авыздан җан чыгарга тору
- авыздан җан чыгу
- авыздан җан чыкканчы
- авыздан өзелмәү
- авыздан өзеп
- авыздан өзеп алу
- авыздан өзеп алып әйтү
- авыздан өзмәү
- авыздан селәгәй килү
- авыздан селәгәйләр килү
- авыздан селәгәй агу
- авыздан селәгәйләр агу
- авыздан сүз ала алмау
- авыздан сүз алып булмау
- авыздан сүз чыкмау
- авыздан тартып алу
- авыздан төшермәү
- авыздан ут чәчү
- авыздан ут чәчрәтү
- авыздан чыгу
- авыздан ычкындыру
- авыздан ычкыну
- авызны ачсаң, үпкәң күренү
- авызны ачсаң, үпкәң күренергә тору
- авызны кара кан белән юу
- авызны кан итү
- авызны кара кан итү
- авызны чамалап ачу
- авызны чөйгә элү
- авызы пешмәгән
- авызына шайтан төкергән
- авызына иблис төкергән
- авызыңа бал да май
- авызыңнан җил алсын
- авызыңнан чыкмасын! -
5 эз
сущ.1) след, отпеча́токаяк эзләре — следы́ ног
бармак эзләре — отпеча́тки па́льцев
куян эзе — за́ячий след; мали́к охот.
җәнлекне эзеннән тану — узнава́ть зве́ря по следа́м
2) след, рубе́ц, шрам, цара́пиначәчәк эзләре — следы́ о́спы, о́спенные шра́мы
яра эзе — рубе́ц ра́ны
аю тырнагы эзләре — цара́пины (следы́) медве́жьих когте́й
3) след, колея́, доро́жка, борозда́эз салу — проложи́ть след (борозду́)
яңа чаңгы эзләре — све́жие следы́ лыж
тәгәрмәч эзләре — следы́ колёс
сабан эзе — па́хотная борозда́
4) след, оста́ток; разва́линаборынгы шәһәр эзләре — разва́лины (оста́тки) дре́внего го́рода
стенадагы картиналарның эзләре — следы́ карти́н на стене́
сугыш эзләре — следы́ войны́
ярчык эзе — след оско́лка
җинаять эзләре — следы́ преступле́ния
5) морщи́на, боро́здкамаңгаендагы тирән эзләр — глубо́кие морщи́ны на лбу
6) прям.; перен. ру́слоелганың иске эзе — ста́рое ру́сло реки́
тормышны яңа эздән алып китү — повести́ жизнь по но́вому ру́слу
7) перен. след, впечатле́ние, отпеча́ток, оса́доккүңелдә тирән эз калдыру — оста́вить глубо́кий след (глубо́кое впечатле́ние) в душе́
йөзендә сагыш эзләре — на лице́ отпеча́ток гру́сти
8) перен. стезя́, путьреволюцион көрәшчеләр эзенә басу — встать на стезю́ (путь) революцио́нных борцо́в
аталар эзенә кайту — верну́ться на стезю́ отцо́в
9) в знач. нареч. в исх. п. эзеннән сле́дом, вслед ( за кем-чем)чаңгычылар эзеннән китү — идти́ вслед за лы́жниками
•- эзеннән бару
- эзенә басып бару••эз басмау (эз дә басмау) — нога́ не сту́пит (кого, чья, куда)
эз югалту — сбива́ться/сби́ться со сле́да (со сле́ду)
эз яздыру (эз югалту; эз яшерү) — замета́ть/замести́ следы́ за собо́й; запу́тывать/запу́тать следы́
эз яшерү (эз җыю) — пря́тать/спря́тать концы́ (в во́ду)
эзгә керү (эзенә керү; эзгә төшү; эзенә төшү) — входи́ть/в ойти́ в колею́; входи́ть/войти́ в ру́сло; нала́живаться/нала́диться (о жизни, деле, работе)
эзе (дә) булмасын! — что́бы ноги́ его́ здесь не́ было
эзен дә күрсәтмәү — (и) след просты́л; был тако́в; не пока́зывать глаз (но́са)
эзе суынганчы — по горя́чим следа́м
эзен калдырмау — концы́ в во́ду
эзен корыту (эзен суыту) — закры́ть две́ри до́ма (перед кем; т. е. отказать кому-л. от дома; запретить приходить к нему в дом)
эзенә көл сибү — чтоб след его́ просты́л
эзенә төшерү — наводи́ть/навести́ на (чей-л.) след
эзенә төшү — напа́сть на (чей-л.) след, вы́следить
- эзеннән чыгуэзең булмасын! — прост. кати́сь! чтоб следа́ (твоего́) не́ было!
- эздән язу
- эзеннән язу
- эзе дә булмау
- эзе дә калмау
- эзе дә күренмәү
- эзе дә юк
- эзенә басу -
6 арт
1. сущ.обычно в притяж.ф.1)арттан этү — толка́ть (подтолкну́ть) сза́ди
артыңа мендәр куй — положи́ за́ спину поду́шку
нигә артыңа яшерәсең уенчыгыңны? — почему́ пря́чешь игру́шку за́ спину?
б) за́дняя (обра́тная, ты́льная, оборо́тная) сторона́ (мебели, здания, сооружения, памятника)шкафның алдын буяган, арты буяусыз — шкаф спе́реди покра́шен, а сза́ди (с обра́тной стороны́) - нет
дәфтәр артындагы тапкырлау таблицалары — табли́ца умноже́ния на обра́тной (оборо́тной) стороне́ тетра́ди
машинаның артына беркетелгән номерлар — номера́, прикреплённые сза́ди маши́ны
в) зад, за́дняя часть (телеги, трактора, вагона, автомобиля, поезда); задо́карбаның артына ябышып — ухвати́вшись за задо́к (зад) теле́ги
2) спи́нка ( стула)пинҗәкне урындык артына элү — пове́сить пиджа́к на спи́нку сту́ла
кресло артына таяну — облокоти́ться о спи́нку кре́сла
3) за́дник, задо́к разг. ( у сапог)арты тапталып беткән тапочка — та́почка со сто́птанным за́дником
4) назаты́льник ( шапки)5) разг. корма́ (у парохода, корабля)6) разг. коне́ц, после́дствие; имеет тж. индив. переводыарты ничек булыр соң бу эшнең? — а како́в же бу́дет коне́ц (после́дствие) э́той зате́и?
арты хәерле (яхшы) булсын — чтоб ко́нчилось (заверши́лось) благополу́чно (хорошо́); пусть ко́нчится добро́м
7)а) в составн.; геогр. названиях за-елга арты — заре́чье
Казан арты — Заказа́нье
Кавказ арты республикалары — закавка́зские респу́блики
бәйрәм арты көннәре — послепра́здничные дни
сугыш арты еллары — послевое́нные го́ды
8) в знач. послелога артыутырыш арты утырыш — заседа́ние за заседа́нием
көн арты көн үтә — прохо́дит день за днём
рәхмәт арты рәхмәт алу — получа́ть благода́рность за благода́рностью
б) разг. за (кем, чем, после кого, чего) (стоять в списке, занимать очередь)синең арты булырмын — я за тобо́й (по́сле тебя́) бу́ду
9) в знач. нареч. артында перен. за спино́й, за глаза́, загла́зноартымда сөйләгән сүзгә игътибар итмәскә тырышам мин — на то, что говоря́т за мое́й спино́й, стара́юсь не обраща́ть внима́ния
артында патшаны да сүгәләр — (посл.) за спино́й (за глаза́) и царя́ руга́ют
10) в знач. послелога артына за (что-л., кого-л.) (спрятаться, положить что-л.); за (кем-л., чем-л.); по, за (что-л.) прост.вокзал артына чыгу — вы́йти за вокза́л
велосипедны койма артына сөяү — прислони́ть велосипе́д за забо́ром
куаклар артына яшеренү — спря́таться за кусты́
11) в знач. послелога артындаклуб артында - бакча — за клу́бом - сад
бу күренеш артында нәрсә ята? — что кро́ется за э́тим явле́нием?
аның артында озын чират — за ним дли́нная о́чередь
артымда кыштырдау ишетелеп китте — за спино́й у меня́ послы́шался шо́рох; позади́ (меня́) послы́шался шо́рох
депутат артында халык тора — за депута́том стои́т наро́д; за спино́й депута́та стои́т наро́д
12) в знач. послелога арттан, артыннансезнең арттан барабыз — идём за ва́ми; идём сле́дом (за ва́ми)
йөгер артларыннан — беги́ вслед; беги́ за ни́ми вдого́нку
үлгән артыннан үлеп булмый — (посл.) вслед за поко́йным не умира́ют (т. е. не следует отчаиваться)
безнең арттан алырсыз — полу́чите по́сле нас (за на́ми)
синең чират минем арттан (артымнан) булыр — твоя́ о́чередь бу́дет за мной (по́сле меня́; позади́ меня́)
в) вслед, в спи́ну, вдого́нкуберәүнең артыннан кычкырып калу — кри́кнуть кому́-то вдого́нку
г) из-за спины́ (кого, чьей) (выглядывать, смотреть, появляться)ашаган артыннан ук — сра́зу по́сле еды́
чәчү артыннан бүтән эшләр башлана — вслед за се́вом начина́ются други́е рабо́ты
е) за (кем, чем); позади́ (сза́ди) (кого, чего), позади́ (себя́), за собо́й (по, за чем) прост.машина артыннан төтен боҗралары калдырып чаба — маши́на мчи́тся, оставля́я позади́ (себя́) ко́льца ды́ма
бия артыннан колыны бара — за кобы́лой идёт её жеребёнок; позади́ (сза́ди) кобы́лы идёт её жеребёнок
юл бара биек таулар артыннан — доро́га идёт за высо́кими гора́ми
ж) за (чем, кем)дан артыннан куу — гна́ться за сла́вой
олау артыннан олау үтеп тора — прохо́дит подво́да за подво́дой
балык артыннан балыкны алып кына тора — так и выта́скивает ры́бу за ры́бой
з) из-за (кого, чего)урман артыннан трактор дөбердәве ишетелде — из-за ле́са донёсся гро́хот тра́ктора
•- артына борылып карау
- артка әйләнеп карау
- артына әйләнеп карау
- артка карап
- артка карап кына
- артка карый-карый
- артка карый-карый гына
- артка карау
- артына карау
- артка тибү
- артка утыру
- арт белән утыру
- артта эшләнгән
- артта әйтелгән
- артта ясалган
- артта тартылган
- артта булган
- арттан барып
- арттан җитеп булмау
- артыннан җитеп булмау
- арттан җитә алмау
- артыннан җитә алмау
- арттан җитү
- арттан ияреп
- арттан иярү
- арттан иярүче
- арттан йөрү
- арттан йөрүче
- арттан карап калу
- арттан килеп
- артын сикертү••арт белән тыңлау — прост. слу́шать за́дом
арт кыздыру — прост. (букв. греть зад) загора́ть (на со́лнце)
арт кысу — прост. прикуси́ть (закуси́ть) язы́к
арт тазарту (чистарту) — см. арт сөртү 1)
арт тайдыру — прост. уви́ливать/увильну́ть (от выполнения поручения, от участия в общем мероприятии)
арт төртергә (дә) вакыт юк — прост. присе́сть (да́же) не́когда
арт чиста (таза, коры) булу — прост. быть чи́стым (чи́стеньким)
арт юеш (чыланган) булу — прост. быть не без греха́; ры́льце в пуху́ ( у кого)
артка әйләнеп (борылып) карарга (да) өлгермәү — не успе́ть огляну́ться
артка да элмәү; колакка да элмәү — прост. и у́хом не ведёт (поведёт); и в ус не ду́ет
артка кул җитмәү — ру́ки не дохо́дят, что́бы сде́лать за собо́й (по́сле себя́) ( что)
артка кыл (да) сыймый (сыярлык түгел) — прост. не́когда (да́же, и) поверну́ться
артка су керү — см. аска су керү
артка тибеп — прост. взаше́й, в ше́ю, в три ше́и, с тре́ском прост. (выставить дебошира, прогнать лентяя с работы)
артка ут кабу — усил.; см. аска су керү
артка ут капкан кебек — прост. как угоре́лый (суетиться, бежать, спешить)
артка ут ягу — прост. жа́рить, пожа́рить, зажа́ривать, поджа́ривать прост.; сде́лать так, что́бы земля́ горе́ла под нога́ми ( у кого)
арттан караганда беренче — пе́рвый сза́ди, после́дний
арттан төтен чыгу — прост. (аж) дым идёт
арттан төшү — см. артка төшү 1)-4)
арттан чыгару — прост. сочиня́ть/сочини́ть; выду́мывать/вы́думать
арттан чыгу — см. артка төшү 3)
- арт белән борылуартыннан төшү — гна́ться ( за кем), пресле́довать
- арт белән киртә җимерү
- арт бирү
- арт борыр урын юк
- арт борыр урын да юк
- арт сөртү
- артка төшү
- артка үтү
- артына төшү
- артыннан йөрү 2. прил.1) за́дний (шина, колесо автомобиля)арт тәгәрмәч — за́днее колесо́
арт кесә — за́дний карма́шек (карма́н)
автобусның арт ишеге — за́дние две́ри авто́буса
2) за́дний (огород, сад, плетень)арт капка — за́дние воро́та
3) разг. за́дний, обра́тный, ты́льный, оборо́тныйбинаның арт ягы — за́дняя сторона́ зда́ния
витринаның арт ягы — обра́тная сторона́ витри́ны
•- арт ишек- арт ишектән
- арт сан
- арт саңаклылар
- арт юл куышлыгы
- арт як••арт аяк белән йөрү — ходи́ть (стоя́ть) на за́дних ла́пках
арт санны онытып — прост. неприли́чно забы́вшись ( спать)
арт ягы йомшак (сыек) — ненадёжный, сла́бый
арт ягы нык (таза) — прост. кре́пкий, спра́вный ( хозяин); чу́вствует себя́ кре́пким (уве́ренным); сиди́т кре́пко; кре́пкий (спра́вный) мужи́к (хозя́ин)
арт якка су керү — см. аска су керү
арт якка тибү — см. артка тибү
арт якка үтү — см. артка үтү
-
7 еракка
нареч.1) вдаль, далеко́еракка очып китү — улете́ть вдаль (далеко́)
еракка карап тору — смотре́ть вдаль
2) в ф. усил. повтора ерак-еракларга, еракка-еракка далеко́-далеко́еракка сузылган кара урман — простира́ющийся далеко́-далеко́ дрему́чий лес
уйлар аны еракка алып киттеләр — мы́сли унесли́ его́ далеко́-далеко́
3) да́льше, пода́льше; см. тж. ераккаракеракка яшерү — спря́тать пода́льше
••еракка куйсаң, якыннан алырсың — посл. да́льше поло́жишь - бли́же возьмёшь
•••еракка барасы түгел (еракка йөрисе түгел) — далеко́ ходи́ть не ну́жно (за приме́ром)
еракка китү — зайти́ (заходи́ть) далеко́
-
8 оч
I 1. сущ.1) коне́ц, ко́нчикборын очы — ко́нчик но́са
бармак очлары белән капшау — ощу́пывать ко́нчиками па́льцев
тел очында — на ко́нчике языка́
бүрәнәнең юан очы — то́лстый коне́ц бревна́; ко́мель бревна́
2) шпильманара очы — шпиль ба́шни (минаре́та)
3) верши́на, верху́шка, ма́ковка, маку́шка ( дерева) || верху́шечныйманараның оч өлеше — верху́шечная часть минаре́та
оч бөресе — верху́шечная по́чка
очтан үсү — верху́шечный рост
4) остриё, ко́нчик, носо́к; заострённый коне́ц чего-л.энә очы белән — остриём иго́лки
чалгы очы — носо́к косы́
урак очы — ко́нчик се́рпа
5) см. очлыкчаңгы таякларының тимер очы — желе́зные наконе́чники лы́жных па́лок
сөңге очы — наконе́чник пи́ки
6) край, оконе́чность, окра́ина; коне́ц ( села)шәһәрнең югары очы — ве́рхняя окра́ина го́рода
авыл очында — на краю́ села́
түбән очка юнәлү — напра́виться на ни́жний коне́ц ( деревни)
аргы очтан икенче йорт — второ́й дом с да́льнего кра́я
авылның бер очыннан икенче очына чабу — бежа́ть из одного́ конца́ дере́вни в друго́й коне́ц
7) носо́китек очлары — носки́ сапо́г
аяк очларында йөрү — ходи́ть на носка́х ( на цыпочках)
8) голо́вкакискеч очы — голо́вка резца́
9) перен. нача́ло, осно́вамилли культурабызның очы — нача́ло (осно́ва) на́шей национа́льной культу́ры
10) перен. коне́ц, преде́л (какого-л. дела)2. прил.эшнең очы күренми әле — пока́ не ви́дно конца́ рабо́ты
концево́й- очка жигә торганоч тамырлар — концевы́е сосу́ды
- очка җигү
- очтан очка
- очы бетү
- очын бетерү
- очын кисү••очны очка ялгау — своди́ть концы́ с конца́ми
очны өзү — испо́ртить взаимоотноше́ния; порыва́ть/порва́ть, связь (с кем-л.)
очы очка бәйләнмәү (ялганмау) — концы́ с конца́ми не вя́жутся (не схо́дятся)
очы (килеп) чыгу — проясни́ться; станови́ться/стать изве́стным
очын табарлык булмасын — чтоб бы́ло ши́то-кры́то; чтоб концы́ в во́ду
очын (суга) яшерү — пря́тать концы́ в во́ду; хорони́ть концы́
очына алып барып чыгу — довести́ до конца́
- очына чыгарлык түгелочына чыга алмаслык хәл — заколдо́ванный круг
- очына чыгу II сущ.кусо́к, тюк, шту́ка ( о рулоне ткани)ике оч комач — два тю́ка кумача́
бер очтан тегелгән күлмәкләр — платья́, сши́тые из одного́ куска́ ( ткани)
-
9 тел
I сущ.1)а) анат. язы́к (человека и животных) || языково́й; -язы́чныйтел очы — ко́нчик языка́
арткы тел авазлары — заднеязы́чные зву́ки
тел дигән арыслан теш дигән текмә артында торсын — (посл.) скрипи́ зуба́ми, но терпи́ - не проговори́сь (букв. лев, называ́емый языко́м, до́лжен находи́ться за частоко́лом, называ́емым зуба́ми)
сыерның сөте җиленендә түгел, телендә — (посл.) молоко́ коро́вы не в вы́мени, а на языке́ (т. е. больше кормов - больше молока)
б) язы́к, язычо́к, вы́ступ в фо́рме языка́ялкын телләре — языки́ пла́мени
шәл теле — вы́ступ волни́стого кра́я ша́ли
2)а) в разн. знач. язы́к, речь || языково́й, речево́йгарәп теле — ара́бский язы́к
рус теле — ру́сский язы́к
чит тел — иностра́нный язы́к
тел культурасы — культу́ра языка́
язма тел — пи́сьменный язы́к
дуслык теле — язы́к дру́жбы
тел чаралары — языковы́е сре́дства
теле татлы, күңеле таплы — (погов.) речь его сладка́, а душа́ гадка́
б) перен. о системах выражения, изображения язы́ксызым - техника теле — чертёж - э́то язы́к те́хники
музыка теле белән әйтү — вы́сказать языко́м му́зыки
3) язы́к, язычо́к, язычки́ (щеколды, колокола, колокольчика, ботинка и т. п.)4) ма́ятник ( настенных часов)5) стре́лка весо́вүлчәү теле бер генә — (посл.) стре́лка весо́в то́лько одна́ ( правда всегда однозначна)
6) кла́виша, пла́нка (гармони, баяна)тальян гармунның телләре көмеш микән, җиз микән? — ( песня) сере́бряные ли, лату́нные ли кла́виши у талья́нки?
7) пи́щик (внутри гармони, баяна и т.п)8) язычо́к, зазу́брина ( крючка)9) боро́дка ( ключа)10) перен. доно́с, я́беда, спле́тня, кля́узакеше өстеннән тел әйтү — кля́узничать (букв. вы́сказать кля́узу) о друго́м челове́ке
11) перен. язы́к (человек из лагеря противника, используемый для получения информации)разведчиклар тел алып кайттылар — разве́дчики привели́ языка́
12) в ф. исх. п. телдән, теленнән у́стно || у́стныйтелдән әйтү — вы́сказать у́стно
телдән җавап — у́стный отве́т
13) в ф. направит. п. телгә языко́м, на слова́хтелгә батыр, эшкә факыр — (посл.) языко́м трепа́ть ма́стер, а на де́ле слаб
•- тел агы- тел аклавы
- тел аклыгы
- тел гыйлеме
- тел белеме
- тел тартыгы
- тел шартлау
- тел чыртлау••тел аерылу — говори́ть на ра́зных языка́х (не понимать друг друга по причине разности целей, понимания вещей и т. п.)
тел белән әйткесез — невырази́мый слова́ми
тел белән тегермән кору (тарттыру) — говори́ть (обеща́ть) мно́го, но ничего́ не де́лать; моло́ть языко́м; трепа́ться
тел белән телү (тетү) — бичева́ть сло́вом; жечь глаго́лом
тел беркетү — договори́ться, заключи́ть сою́з (в тайне или в стороне от кого-л.); см. тж. сүз беркетү
тел бирәне — груб. болту́н, говору́н ( который не может остановиться)
теле (телләре) бәйле (баглы) — не мо́жет, не име́ет пра́ва говори́ть
тел кашу — чеса́ть язы́к (языко́м); говори́ть не к ме́сту
тел күтәрмәү — возде́рживаться/воздержа́ться от ли́шних слов ( по тактическим соображениям)
тел күтәрелү — см. тел бару
тел озайту — распуска́ть/распусти́ть язы́к ( осуждая начальство); пуска́ть, распространя́ть слу́хи, неуго́дные вышестоя́щим
тел саклау — ума́лчивать/умолча́ть, промолча́ть из уваже́ния ( к старшим)
тел сөяксез — язы́к-то без косте́й
тел тибрәнү — захоте́ть сказа́ть; чуть не сказа́ть
тел тибрәтү (тибрәндерү) — (спокойно, ласково) (что-то) промо́лвить
тел тидерерлек түгел — не́ к чему придра́ться; ни сучка́, ни задо́ринки; кома́р но́са не подто́чит
тел тию — приходи́ться/прийти́сь, задева́ть/заде́ть (обвиня́ть)
тел тиярлек түгел — см. тж. тел тигесез
тел тотлыгу — см. тотлыгу
тел туздыру — болта́ть зря; трепа́ть языко́м
тел уйнату — игра́ть слова́ми, заи́грывать на слова́х
тел чарлау — остри́ть, зубоска́лить; точи́ть ля́сы
тел чишелү — разговори́ться; станови́ться/стать разгово́рчивым; расколо́ться
тел чишү — открыва́ть/откры́ть секре́ты; разглаша́ть та́йну; доверя́ть ду́шу (мы́сли)
тел чылату — немно́го попи́ть ( необязательно хмельное)
тел шомарту (таптау, юкарту) — моло́ть чушь; точи́ть ля́сы
тел язу — выдава́ть/вы́дать секре́т ( под нажимом или невольно)
телгә алынган (алынмыш) — упомя́нутый
телгә беткән — бо́йкий || бо́ек на язы́к
телгә йозак салу — запреща́ть/запрети́ть говори́ть
телгә килешү — см. телгә килү 3)
телгә оста (чая, үткен, шәп) — бо́йкий || бо́ек на язы́к, речи́стый
телдән-телгә — из уст в уста́ (о распространении легенд, слухов, новостей и т. п.)
телдән төшмәү — быть у всех на уста́х
телдән төшү — переста́ть упомина́ться, вспомина́ться; забыва́ться ( о человеке)
телдән ычкыну — срыва́ться/сорва́ться с языка́
теле татлы (баллы) — сладкоречи́вый || сладкоречи́в
теле тезенә җитә — ма́стер на злы́е слова́, ре́чи
теле чарланган (шомарган) — навостри́лся говори́ть; язы́к непло́хо подве́шен
теле юка — речи́ст и сладкоречи́в
телен кыскарту — в разн. знач. укороти́ть язы́к, заста́вить замолча́ть
телен чыгарып — изо все́х си́л, вы́сунув язы́к
теленә (телеңә) салыну (салышу) — заводи́ть/завести́ спор, перебра́нку, см. тж. телләшү
теленә шайтан төкергән — его́ не переспо́ришь (букв. чёрт плю́нул ему́ на язы́к)
теленнән табу — пострада́ть из-за своего́ языка́
телне (телеңне, телегезне, телен, телемне) тешләү — вдруг замолча́ть, сообрази́в, что собира́лся сказа́ть ( или уже сказал) ли́шнее
телеңне йотарсың — язы́к ( вместе с пищей) прогло́тишь ( такой вкусный); па́льцы обли́жешь
телеңне сындырырсың — язы́к слома́ешь ( о выговаривании сложного слова)
- тел ачутелеңне тайдырма — не говори́ так краси́во
- тел әйләндерү
- тел әйләнмәү
- тел бару
- тел батырып сүз әйтү
- тел күтәреп сүз әйтү
- тел белән әйтү
- теле белән әйтү
- тел бәйләндергеч
- тел бәйләнү
- тел кагу
- тел кайтару
- тел кату
- тел көрмәкләнү
- тел көрмәлү
- тел күтәрү
- тел кычыту
- тел очы
- тел очына килү
- тел өстендә
- тел сату
- тел сүтү
- тел тегермәне
- тел тигесез
- тел тидергесез
- тел тидерү
- тел төбе
- тел яздыру
- тел яшерү
- телгә алу
- телгә алыну
- телгә керү
- телгә килү
- теле авызга сыймау
- телең авызыңа сыймау
- телең авызга сыешмау
- теле авызга сыешмау
- теле ачылу
- теле кору
- теле озын
- теле телгә йокмый
- теле чыгу
- телен аркылы тешләп
- телне аркылы тешләп
- телен ачу
- телен белү
- телен йоту
- теленең тупсасы юк
- телне тыю
- тел бистәсе
- тел кузгату
- телдән калу
- телен табу
- телне кыска тоту II сущ.; этногр.язы́ческая моли́тва, за́говорелан теле — за́говор от змей; слова́, кото́рыми загова́ривают змей
тел уку — произнести́ за́говор
чәчәк теле — за́говор от о́спы
См. также в других словарях:
йому — 1. Ябу (күз, авыз тур.) 2. Нәр. б. учка алып, бармаклар астында калдыру, кысу; уч төбенә йомарлау. Бармакларны уч төбенә бөгү 3. күч. Яшерү, сиздермәү 4. күч. Яшерен үзләштерү, бирмичә алып калу кеше хакын й. 5. күч. Тавышсыз тынсыз гына юк итү,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге